Prawo dopuszcza stosowanie podsłuchów i procesowego wykorzystywania pozyskanych tą drogą informacji, acz tylko w ściśle określonych granicach.

O podsłuchach głośno! Niemal codziennie dowiadujemy się, iż któraś ze znanych postaci została podsłuchana. Zdarzyło się, iż stenogramy z podsłuchanych rozmów dziennikarzy stały się dowodami w postępowaniu cywilnym…

Tajemnica komunikowania i jej ograniczenia

Wolność osobista i związana z nią tajemnica komunikowania się są jedną z najważniejszych wartości demokratycznego państwa prawa, gwarantowanych przez Konstytucję RP (art. 49), Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (art. 19), Europejską Konwencją o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (art. 8), oraz przez liczne ustawy.

Ograniczenie tych wolności dopuszczalne jest jedynie w przypadkach ściśle określonych w ustawach i w sposób w nich przewidziany. Ograniczenia te mogą mieć miejsce jedynie, jeśli jest to konieczne, w sytuacjach wyjątkowych, tj. dla zapewnienia ochrony wartości i dóbr istotnych z punktu widzenia ważnych interesów społecznych i państwowych. Przepisy ograniczające wolność oraz tajemnicę porozumiewania się, jako wyjątki od zasady, muszą być wykładane ściśle, bez możliwości rozszerzania ich na przypadki nimi nie objęte.

Wyróżnić można dwa zasadnicze rodzaje podsłuchów: podsłuch operacyjny oraz podsłuch procesowy.

Podsłuch operacyjny

Podsłuch operacyjny reguluje ustawa o Policji. Ma on charakter tajny i jest ważnym orężem w walce z przestępczością. Służy zapobieżeniu, wykryciu, ustaleniu sprawców przestępstw. Podsłuch ten stosowany jest w sytuacjach wyliczonych enumeratywnie w art. 19 ustawy. Uzyskane na tej drodze informacje, aby stały się dowodami procesowymi muszą zostać odpowiednio przygotowane. Podsłuch zarządzany jest przez sąd postanowieniem na wniosek policji. Stosowany jest wtedy, gdy inne środki okazały się bezskuteczne albo zachodzi wysokie prawdopodobieństwo, że będą nieskuteczne lub nieprzydatne. W szczególnych przypadkach, jeżeli mogłoby to spowodować utratę informacji lub zatarcie albo zniszczenie dowodów przestępstwa, Komendant Główny Policji lub komendant wojewódzki Policji może zarządzić, po uzyskaniu pisemnej zgody właściwego prokuratora, kontrolę operacyjną, zwracając się jednocześnie do właściwego miejscowo sądu okręgowego z wnioskiem o wydanie postanowienia w tej sprawie (zgoda następcza). W razie nieudzielenia przez sąd zgody w terminie 5 dni od dnia zarządzenia kontroli operacyjnej, organ zarządzający wstrzymuje kontrolę operacyjną oraz dokonuje protokolarnego, komisyjnego zniszczenia materiałów zgromadzonych podczas jej stosowania.

Wniosek organu Policji o zarządzenie przez sąd okręgowy kontroli operacyjnej powinien zawierać miedzy innymi opis przestępstwa (z podaniem, w miarę możliwości, jego kwalifikacji prawnej), dane osoby lub inne dane, pozwalające na jednoznaczne określenie podmiotu lub przedmiotu, wobec którego stosowana będzie kontrola operacyjna, ze wskazaniem miejsca lub sposobu jej stosowania. Zgromadzone podczas stosowania kontroli operacyjnej materiały niezawierające dowodów pozwalających na wszczęcie postępowania karnego przechowuje się po zakończeniu kontroli przez okres 2 miesięcy, a następnie dokonuje się ich protokolarnego, komisyjnego zniszczenia. Zniszczenie materiałów zarządza organ Policji, który wnioskował o zarządzenie kontroli operacyjnej.

Podsłuch procesowy

Podsłuch ten regulowany jest przez art. 237 Kodeksu postępowania karnego. Podsłuch zarządzany już po wszczęciu postępowania karnego, kiedy sąd na wniosek prokuratora może zarządzić kontrolę i utrwalanie treści rozmów telefonicznych w celu wykrycia i uzyskania dowodów dla toczącego się postępowania lub zapobieżenia popełnieniu nowego przestępstwa. Kontrola i utrwalanie treści rozmów telefonicznych są dopuszczalne tylko wtedy, gdy toczące się postępowanie – lub uzasadniona obawa popełnienia nowego przestępstwa – dotyczy najpoważniejszych przestępstw, tych o największej społecznej szkodliwości. Ich wyliczenie znajduje się w art. 237 § 3 Kpk.

Kontrola i utrwalanie treści rozmów telefonicznych są dopuszczalne w stosunku do osoby podejrzanej, oskarżonego, oraz w stosunku do pokrzywdzonego lub innej osoby, z którą może się kontaktować oskarżony, albo która może mieć związek ze sprawcą lub z grożącym przestępstwem.

W przypadkach niecierpiących zwłoki kontrolę i utrwalanie rozmów telefonicznych może zarządzić prokurator, który obowiązany jest zwrócić się w terminie 3 dni do sądu z wnioskiem o zatwierdzenie postanowienia. Sąd wydaje postanowienie w przedmiocie wniosku w terminie 5 dni na posiedzeniu bez udziału stron.

Kto może podsłuchiwać?

Do podsłuchu uprawnione są: Policja, Żandarmeria Wojskowa, Straż Graniczna, Biuro Ochrony Rządu, Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencja Wywiadu, Służba Kontrwywiadu Wojskowego, Służba Wywiadu Wojskowego, Centralne Biuro Antykorupcyjne, Generalny Inspektor Kontroli Skarbowej.

Czy można odstąpić od zniszczenia materiałów?

Wyrokiem z dnia 12 grudnia 2005 r. Trybunał Konstytucyjny orzekł, iż przepis art. 19 ust. 4 ustawy o Policji jest niezgodny z Konstytucją. Przepis ten stwierdzał, iż sąd okręgowy może zezwolić, na pisemny wniosek Komendanta Głównego Policji lub komendanta wojewódzkiego Policji, złożony po uzyskaniu pisemnej zgody właściwego prokuratora, na odstąpienie od zniszczenia materiałów, zgromadzonych podczas kontroli operacyjnej, jeżeli stanowią one dowód lub wskazują na zamiar popełnienia przestępstwa, dla wykrycia którego na podstawie przepisów ustawowych może być prowadzona kontrola operacyjna lub czynności operacyjno-rozpoznawcze. Dotyczyło to niezalegalizowanych przez sąd kontroli operacyjnych.

Co z uzyskanymi informacjami?

W przypadku uzyskania dowodów pozwalających na wszczęcie postępowania karnego lub mających znaczenie dla toczącego się postępowania karnego, ustawa o Policji (art. 19 ust. 15) zobowiązuje do przekazania właściwemu prokuratorowi wszystkich materiałów zgromadzonych podczas stosowania kontroli operacyjnej, w razie potrzeby z wnioskiem o wszczęcie postępowania karnego. Zatem zastosowanie, jak i wykorzystanie w czynnościach operacyjnych, a także w postępowaniu procesowym jako dowodów materiałów uzyskanych w czasie podsłuchu operacyjnego, dopuszczalne jest wyłącznie w odniesieniu do przestępstw wymienionych w art. 19 ust. 1 ustawy o Policji. Jeżeli materiały uzyskane w wyniku podsłuchu te nie dały podstaw do wszczęcia postępowania przygotowawczego dotyczącego popełnienia jednego w wymienionych w tym przepisie przestępstw, muszą zostać zniszczone w sposób przewidziany w art. 19 ust. 17 ustawy o Policji i nie mogą być wykorzystane w żadnym innym postępowaniu.

W cytowanym powyżej wyroku z 12 XII 2005 r. Trybunał Konstytucyjny stwierdził, iż jak wynika z treści artykułu 8 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności oraz orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka:

„eksces polegający na tym, iż przy okazji zbierania materiału operacyjnie przydatnego kontrola operacyjna zgromadzi także dane dotyczące kwestii prywatnych, obyczajowych, wykraczających poza cel prowadzenia kontroli, oznacza działanie władzy poza zakres dozwolonego wkroczenia w sferę prywatności”.

Co może się stać, jeśli ktoś te dane wykorzystuje w innym postępowaniu?

Z uwagi na fakt, iż powinny być one zniszczone, a nie zostały, należy zastanowić się czy nie dochodzi w takiej sprawie do przestępstwa niedopełniania obowiązków (art. 231 Kk.). Oczywiście nie jest moją rolą, jako adwokata, zarzucać komukolwiek popełniania przestępstwa.

Warto przytoczyć w tym kontekście wyrok z 6 lipca 1999 r. (I ACa 380/99) Sądu Apelacyjnego w Warszawie, który orzekł, iż:

„Ochroną art. 23 Kc objęte jest prawo do swobody wypowiedzi, wyboru rozmówcy i tajemnicy rozmowy. Gromadzenie materiału dowodowego w procesie i prezentowanie go przez strony nie powinno odbywać się z naruszeniem zasad współżycia społecznego”.

Wynika z tego jednoznacznie, iż nie może być dowodem w postępowaniu przez sądem coś, co uzyskane zostało w sposób bezprawny, lub czego istnienie ma charakter bezprawny. Nie może także być dowodem coś, czego wykorzystanie narusza zasady współżycia społecznego. W przypadku objęcia takich rzeczy wnioskiem dowodowym, sąd powinien taki wniosek oddalić.

Autor artykułu:

Krakowski adwokat Wojciech Nartowski
Partner w kancelarii Nartowski Trojanowska Adwokaci Spółka Partnerska